ΑΡΘΡΟ Του ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Α. ΡΗΓΑΤΟΥ πανεπιστημιακού, ιατρού
Στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας αυτές τις μέρες οι δάσκαλοι, όχι μόνο γιατί αρχίζουν τα σχολεία. Είναι και γιατί ο κλάδος αντιμετωπίζει πολλά και σοβαρά προβλήματα, μέσα στο ίδιο πλαίσιο και της υπόλοιπης ελληνικής κοινωνίας. Ομως η επαγγελματική, η οικογενειακή και η κοινωνική τους απαξίωση ή -αντιθέτως- η αναγνώριση προβάλλονται στους μαθητές τους. Κι αυτό εγγράφεται και αντανακλά στο μέλλον του τόπου.
Στην παραδοσιακή κοινωνική δομή ο δάσκαλος ήταν μία από τις σταθερές αξίες, ένα πρόσωπο σεβαστό, στο οποίο οι γονείς εμπιστεύονταν τα παιδιά τους, έχοντας γνώση των παιδαγωγικών αντιλήψεων που επικρατούσαν και που, βεβαίως, διέφεραν από τις σημερινές. Στο σύντομο κείμενο που ακολουθεί θα παραθέσουμε ορισμένα στοιχεία που καταγράφονται σχετικά με τους δασκάλους, μέσα από την -ακόμα ζωντανή- λαογραφική ύλη. 1.
Προσαγορεύσεις και επώνυμα
Από το επάγγελμα – την ιδιότητα του δασκάλου και τη σχετική προσαγόρευση, έχουμε (και μάλιστα με τον λογιότερο τύπο) το επώνυμο Διδασκάλου. Από
το προσωνύμιο για τον μικρό δάσκαλο έχουμε το επώνυμο Δασκαλάκος, ενώ από το παιδί του δασκάλου, το δασκαλάκι ή δασκαλοπαίδι, έχουμε το επώνυμο Δασκαλάκης. Με αυτό το επώνυμο απαντάται λ.χ. κρητική οικογένεια, πολλά μέλη της οποίας πήραν μέρος στις Κρητικές επαναστάσεις.
Ανάλογη εννοιολογικά είναι το δασκαλόπουλο, ως προσαγόρευση και ως επώνυμο. Βεβαίως δεν πρέπει να παραβλέπουμε και την καταγωγή, την πατρίδα, που μπορεί να συμβάλλει στην κατάληξη των επωνύμων (λ.χ. αντιστοίχως Μάνη, Κρήτη, Πελοπόννησος κ.λπ.). Συχνά το βαφτιστικό όνομα του δασκάλου προστίθεται στην ιδιότητα και, το σύνολο, παραμένει ως οικογενειακό όνομα, λ.χ. Δασκαλαντώνης (και τα παράγωγα, λ.χ. Δασκαλαντωνάκης κ.λπ.), Δασκαλογιάννης, Δασκαλοθανάσης κ.ά. Αναφέρω ενδεικτικά τον Ιωαν. Δασκαλογιάννη (1722; – 1771) από μεγάλη οικογένεια που του έδωσε τη δυνατότητα σπουδών στο εξωτερικό. Αναγωρίστηκε ως αρχηγός της Κρητικής επανάστασης του 1770. Αλλωστε, Σπήλαιο του Δασκαλογιάννη ονομάζεται ώς σήμερα σπηλιά κοντά στη Χώρα Σφακίων. Ηδασκάλα, η γυναίκα-δάσκαλος, αναφέρεται και ως δασκάλισσα, ενώ υπήρχε και παλαιότερος λόγιος τύπος διδασκάλισσα και δημοδιδασκάλισσα. Η συγγραφέας Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου (1867 – 1907), που εργάστηκε ως δασκάλα στην Κωνσταντινούπολη, έγραψε τις εμπειρίες της σε πεζογράφημα με τον τίτλο «Περιπέτειαι μιας διδασκαλίσσης» (Κωνσταντινούπολη 1891). Το σπάνιο αυτό έργο ξανακυκλοφόρησε πριν από λίγα χρόνια στην Αθήνα σε δεύτερη έκδοση. Η σύζυγος του δασκάλου λεγόταν (στα χωριά ή στις λαϊκές συνοικίες των πόλεων) δασκάλαινα.
Η νεαρή όπως και η μικρόσωμη ή λεπτοκαμωμένη δασκάλα αναφέρεται από το κοινό ως δασκαλίτσα. Ορισμένες σύνθετες λέξεις χαρακτηρίζουν παλαιότερες προσαγορεύσεις δασκάλων απορρέουσες από εξειδικεύσεις. Γραμματοδιδάσκαλος λ.χ. ήταν ο δάσκαλος των «κοσμικών» μαθημάτων, ενώ ιεροδιδάσκαλος των εκκλησιαστικών, δημοδιδάσκαλος ήταν αυτός που δίδασκε στο δημοτικό και ελληνοδιδάσκαλος στο λεγόμενο «ελληνικό», βαθμίδα της μεταδημοτικής εκπαίδευσης. Σήμερα δεν έχουμε αυτές τις προσαγορεύσεις, έχουμε όμως ακόμα μουσικοδιδάσκαλο, χοροδιδάσκαλο (και τα αντίστοιχα διδασκαλεία).
Ο συγγραφέας και δάσκαλος Αντώνης Τραυλαντώνης (Αντ. Χρυσικόπουλος, 1867-1943) αναφέρει και γυφτοδάσκαλο, με σπουδαία εκπαιδευτική και εθνική προσφορά στα σχολεία της τότε απελευθερωμένης Μακεδονίας. Ο Τραυλαντώνης εμπνέεται σε μεγάλο μέρος του έργου του από τη ζωή των εκπαιδευτικών και των δημοσίων υπαλλήλων στις επαρχιακές πόλεις, όπου και έζησε πολλά χρόνια της ζωής του.
2. Τοπωνύμια
Με δασκάλους έχουν συνδεθεί και ορισμένα τοπωνύμια. Δεν γνωρίζω ποιες είναι οι τοπικές παραδόσεις που εξηγούν την ονοματοθεσία, εκτός από μία περίπτωση, εκείνη της Δασκαλόπετρας, που ονομάζεται επίσης και Πέτρα του Ομήρου.
Πρόκειται για ένα φυσικό μνημείο της Χίου, βόρεια του Βροντάδου, κοντά στην ακτή. Είναι ένας ογκώδης επίπεδος και κυκλικός βράχος με βωμό στη μία πλευρά και καθίσματα λαξευμένα γύρω γύρω. Η παράδοση θέλει τον βωμό ως κάθισμα του Ομήρου και τις γύρω λαξευμένες θέσεις να προορίζονται για τους μαθητές – ακροατές του. Υπάρχουν ακόμα το Δασκαλονήσι (ή Δάσκαλος ή Δασκαλειό) νησίδα στο λιμάνι της Σκιάθου, ο Δάσκαλος (βραχονησίδα στο Αιγαίο κοντά στα Ψαρά) και περί τα δέκα Δασκαλειά (ή Δασκαλιά), ένα τοπωνύμιο στην Κερατέα Αττικής και τα άλλα μικρονήσια διάσπαρτα σε όλες τις ελληνικές θάλασσες.
Η αναζήτηση του μύθου της ονοματοδοσίας τους θα είχε σπουδαίο ενδιαφέρον.
3. Παροιμίες
Μια σειρά από παροιμίες εκφράζει τόσο την εκτίμηση προς τον δάσκαλο όσο και την αναγνώριση απαξίας σε ορισμένες περιπτώσεις. Πιο γνωστή από τις παροιμίες ίσως είναι αυτή που υποστηρίζει ότι:
– Μ’ όποιον δάσκαλο καθήσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις. Επειδή όμως η δήλωση είναι αμφίσημη, άλλη παροιμία ενισχύει το καλό αποτέλεσμα που παράγεται από ένα καλό δάσκαλο: – Σε όποιον δάσκαλο καλό, όποιος ήθελε καθήσει.
Ο σπουδαίος όμως δηλώνεται ως: – Δάσκαλος από τα δώδεκα σκαμνιά. Σε κάθε περίπτωση που κάποιος διδάσκει εντολές που ο ίδιος δεν τηρεί ισχύει η παροιμία:
– Δάσκαλε που δίδασκες και νόμο δεν εκράτεις. Που, βεβαίως, δεν ισχύει μόνο για δασκάλους αλλά και για ιερωμένους και για γιατρούς που ζουν με ανθυγιεινό τρόπο και για κάθε άλλον άνθρωπο. Οταν κάποιος από κριτής βγαίνει κρινόμενος και αντί να ελέγχει βγαίνει ελεγχόμενος, η παροιμία υποστηρίζει: – Βρήκε το δάσκαλό του, ώστε να μάθει ή και (με βάση την παλαιά παιδαγωγική πρακτική) να τιμωρηθεί.
Οσο για κάποιον που πιάνεται «επ’ αυτοφώρω» να κάνει κάτι επιλήψιμο και οδηγείται για την ανάλογη τιμωρία, αυτό εκφράζεται με τη φράση: – Από το αυτί και στο δάσκαλο, όπως έκαναν μανάδες και γειτόνισσες για τα παιδιά, δικά τους ή ξένα, που ατακτούσαν. Γιατί βέβαια τα παιδιά ατακτούν, ή όπως λέει η παροιμία, – Δασκαλόπουλα, δαιμονόπουλα, ότι δηλαδή τα παιδιά της σχολικής ηλικίας είναι πολύ ζωηρά. Διερωτώμαι, αλλά δεν το βρίσκω πιθανό να δηλώνει η παροιμία ότι είναι άτακτα τα παιδιά των δασκάλων, όπως τα παιδιά του παπά: «Παπά παιδί, διαβόλου εγγόνι».
Οι δάσκαλοι θεωρούνται στις λαϊκές αντιλήψεις μυαλωμένοι και φρόνιμοι άνθρωποι, που όμως ακόμα και αυτοί μπορεί να εξαπατηθούν. Λένε στην Κρήτη σχετικό στίχο από τον «Ερωτόκριτο»: – Δασκάλοι, ανθρώποι φρόνιμοι κομπώνονται (=εξαπατούνται) και σφάνου (=σφάλλουν).
Ομως αυτή η φρονιμάδα, το «δασκαλίστικο» ύφος, ο σχολαστικισμός, κατακρίνονται τόσο από τους «εξυπνάκηδες» όσο και από πολλούς μεταξύ των απλών ανθρώπων, που θεωρούσαν ότι «ουδέν ανοητότερον των ιατρών, αν δεν υπήρχον οι διδάσκαλοι» – ή αντιστρόφως.
Δεν ξέρω πώς θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ο υπογράφων, που τυχαίνει να είναι γιατρός στο επάγγελμα και επίτιμος διδάκτορας στο παιδαγωγικό της Δημοτικής Εκπαίδευσης!
https://www.enet.gr/?i=news.el.ellada&id=446936
