Του Παντελή Μπουκάλα
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Στα ζόρια, όταν στενεύει ο πολιτικός και οικονομικός ορίζοντάς τους, οι άνθρωποι απαντούν με όπλο τη μικροτεχνία του ανεκδότου. Αυτό το όνομα της είχα δώσει εδώ και καμιά δεκαριά χρόνια πριν, όταν τη συνέκρινα με τη δημοτική ποίηση, μια και αποτελούν εκδοχές της προφορικής λογοτεχνίας -πρόζα η μία, ποίηση η άλλη. Της προφορικής λογοτεχνίας μέτοχοι παραμένουν τα ανέκδοτα, παρότι πλέον η ταχύτατη κοινοποίησή τους διεκπεραιώνεται με τη γραφή του Διαδικτύου. Για να ζήσουν, πρέπει να ειπωθούν. Οσο μένουν απλώς γραμμένα σε κάποια σάιτ ή μπλογκ, είναι κείμενα, με την έννοια του νεκρού. Το Ιντερνετ είναι σε ασύλληπτη μεγέθυνση τα Διόμεια της αρχαίας Αθήνας, δηλαδή, σύμφωνα με όσα λέει ο Κοραής στα «Προλεγόμενα στους αρχαίους συγγραφείς», ο «διωρισμένος τόπος όπου εσυναθροίζετο η περιβόητος εταιρεία των Διομέων, διά να κοινωνώσιν εις αλλήλους ό,τι τις είχεν ακούσειν ή πλάσειν νόστιμον».
Ολοι μετέχουμε στην ψηφιακή εταιρεία των νέων Διομέων. Μυστικοί όρκοι δεν υπάρχουν ούτε προβλέπονται τιμωρίες για τους παραβάτες. Μόνη υποχρέωση η ικανότητα να ακούς και να αφηγείσαι· και σίγουρα δεν γίνεσαι καλός αφηγητής, αν, ενόσω διαβάζεις, δεν νιώθεις ότι ακούς και βλέπεις να σου παρασταίνουν το ανέκδοτο. Ακόμα καλύτερα να διαθέτεις σπίρτο, ώστε να επιτυγχάνεις το καίριο λογοπαίγνιο, την ακαριαία εικόνα, την ευρηματική ιστοριούλα που να σαρκάζει και να αυτοσαρκάζεται, να μαστιγώνει και να αυτομαστιγώνεται· να επιτυγχάνεις δηλαδή την αριστοτελική «ευτραπελία».
Η κρίση, που τη ζούμε επί χρόνια και θα συνεχίσει να μας βασανίζει παρά το «φως στο τούνελ» (το οποίο, άλλωστε, κατά το μπαγιάτικο πια ανέκδοτο, είναι του τρένου που έρχεται απειλητικό), λειτουργεί σαν μηχανή παραγωγής ανεκδότων. Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς. Δίχως ξεσπάσματα, δίχως το μελαγχολικό έστω γέλιο, η πίεση θα είχε σμπαραλιάσει κι εμάς και τους εν κρίσει αδερφούς Κυπρίους, Πορτογάλους, Ισπανούς, Ιρλανδούς, Ιταλούς. Την περιλάλητη «πνευματική αντίσταση στην κρίση» ίσως την υπηρετεί αποτελεσματικότερα η διακίνηση (αυτο)κριτικών ανεκδότων παρά μια συναυλία-αρπαχτή ή μια τηλεραμμένη θεατρική παράσταση, όπου στην αρχή οι καλλιτέχνες θα πουν λόγια παρηγοριάς, «εμείς οι Ελληνες…» κ.τλ.
Στις 18 Ιουλίου δημοσιεύτηκε στην «Καθημερινή», αντλημένο από την «International Herald Tribiun», το άρθρο του Raphael Minder «Νέο λεξιλόγιο λόγω… κρίσης», με υπότιτιλο «Προσθέτει νότα πικρόχολου χιούμορ στις ζωές των πολύπαθων Ευρωπαίων». Οσο φτωχαίνει η ζωή των Νοτιοευρωπαίων τόσο εμπλουτίζεται το λεξιλόγιό τους, τόσο πληθαίνουν οι εμβληματικές φράσεις, όπως οι ημεδαπές «λεφτά υπάρχουν», «μαζί τα φάγαμε» και «success story». «Οι γλωσσικές προσθήκες», λέει ο αρθρογράφος, «είναι τόσο πολλές, που τον περασμένο Ιούνιο η Ισπανική Βασιλική Ακαδημία εξέδωσε ένα ανανεωμένο λεξικό της ισπανικής γλώσσας με 200 νέες λέξεις που δημιουργήθηκαν ή απέκτησαν νέες σημασίες. […] Με τον ίδιο τρόπο πραγματοποιήθηκαν προσθήκες και στο γερμανικό λεξικό Duden, ενώ η Γαλλία απέκτησε το δικό της βιβλίο με τον τίτλο «Λέξεις της κρίσης», που αναλύει τις φράσεις που έχουν εφευρεθεί ή εισήχθησαν στη γαλλική γλώσσα τα τελευταία χρόνια. Η έννοια της λιτότητας χρησιμοποιείται σχεδόν παντού στις ζωές των Ευρωπαίων. Εάν μια γυναίκα φοράει πολύ κοντή φούστα, μπορεί να ρωτηθεί αν βρίσκεται σε «λιτότητα»». Και οι δικοί μας λεξικογράφοι οφείλουν να προσθέσουν στα παλιά λήμματα τις νεοαποκτηθείσες σημασίες, βάζοντας στην αρχή τη βραχυγραφία «σχετλ.» του σχετλιασμού. Είναι φανερό ότι λέξεις όπως «διαπραγμάτευση», «απαγκίστρωση», «κινητικότητα», «διαθεσιμότητα», «ευθύνη», «ποτέ», «τολμήστε» σημαίνουν πια εντελώς άλλα πράγματα από εκείνα που όρισε η φύτρα τους.
Οσο ξέρω, ελληνόγραπτο βιβλίο με τις «Λέξεις της κρίσης» δεν έχει εκδοθεί. Ενα τομίδιο, πάντως, με «Ανέκδοτα της κρίσης», με τη συναγωγή και ταξινόμηση των κυκλοφορούντων, πιθανότατα θα γινόταν μπεστ σέλερ, ιδίως αν στο εξώφυλλο είχε τον ορισμό της κρίσης: «Κρίση είναι να σε ταΐζουν τα περιστέρια στο Σύνταγμα». Το χειμώνα λ.χ., με το πετρέλαιο σε τιμή σαμπάνιας, κυκλοφόρησαν αρκετά θερμαντικά ανέκδοτα. Αντιγράφω: «Το λεωφορείο έχει θέρμανση. Αν βάλει και Ιντερνετ, μετακομίζω». «Ηρθε ένας καινούργιος στην πολυκατοικία και θέλει ν’ ανάψει καλοριφέρ. Μαζεύουμε υπογραφές να τον διώξουμε». «Λέμε σόκιν στο καλοριφέρ, μπας κι ανάψει». «Είμαστε η γενιά που πρόλαβε τα καλοριφέρ αναμμένα». Κοντά στο πετρέλαιο η βενζίνη, στην ακρίβεια της οποίας χρωστάμε την κάποια ανακούφιση του κυκλοφοριακού, αλλά μας χρωστάει την επιβάρυνση του κυκλοφορικού μας. Ιδού ένα από τα βενζινοκίνητα ανέκδοτα: «Εβαλα πενήντα ευρώ αμόλυβδη. Ο βενζινάς μού προξένεψε την κόρη του».
Πριν από το συντομότερο υπουργικό ανέκδοτο «Αδωνις-υπουργός Υγείας», δίκην ηρεμιστικών ή ευφραντικών κυκλοφορούσαν ήδη κάμποσα υγειονομικά ανέκδοτα, ακούσιοι πνευματικοί πατέρες των οποίων είναι ο κ. Αβραμόπουλος, ο κ. Ν. Κακλαμάνης, ο κ. Λοβέρδος, ο κ. Λυκουρέντζος. Δείγμα: «Πήγα στο φαρμακείο να πάρω αντιβηχικό. Τριάντα ευρώ μού λέει ο φαρμακοποιός. Μου κόπηκε ο βήχας. Μαχαίρι». «Φήμες λένε ότι το ΙΚΑ θα μετονομαστεί σε ΙΚΕΑ με σλόγκαν «Θεραπεύσου μόνος σου»». «Το μόνο θετικό που βρίσκω σήμερα είναι η ομάδα του αίματός μου». Και: «Πέρασα κατάθλιψη. Με άριστα» Περνάμε έτσι στα ακαδημαϊκά ανέκδοτα: «Αναπολώ την εποχή που χρωστούσαμε μόνο μαθήματα». Και: «Πάμε πανεπιστήμιο και δεν μας μαθαίνουν να κρατάμε δίσκο με καφέδες χωρίς να μας πέσει. Αντε μετά να κάνεις καριέρα». Υπάρχουν πολλά ακόμα, Ιντερνετικά («Μην ξεχάσουμε, πριν παραδώσουμε τον κόσμο στα παιδιά μας, να πατήσουμε delete history». «Πληκτρολόγησα στο Google.gr. “Happy new year” και μου απάντησε “Not available in your country”»), ενδογλωσσικά («Επειδή δεν ήμασταν σίγουροι αν το σωστό είναι παράγει, παράξει ή παραγάγει, συμφωνήσαμε να μην παράγουμε τίποτα»), αυτοκριτικά («Ξυπνάω και τι να δω: είμαι ήδη δύο ώρες στη δουλειά») και βαθιά λυπημένα: «Να δείτε που όλοι αυτοί οι καλύτεροι εαυτοί μας που δώσαμε κατά καιρούς είναι μαζεμένοι κάπου και γελάνε μαζί μας». Επειδή, πάντως, είναι εποχή διακοπών, ιδού ένα από τα νοστιμότερα: «Εψαχνα για διακοπές. Γύρος Γαλλίας: 1.700. Γύρος Ιταλίας: 1.100. Γύρος Πελοποννήσου: 850. Τελικά, διάλεξα γύρο με πίτα: Δύο και είκοσι…».
