Μετανάστευση και σχολική επίδοση: επιδραστικοί παράγοντες και επιπτώσεις-μια μελέτη περίπτωσης
Της Μαρίας Δ. Τζώτζου (MA), (MEd)
Εκπ/κού ΠΕ06 Α/θμιας Εκπ/σης Αιτ/νίας
Εισαγωγή
Η μετανάστευση ή αλλιώς μετακίνηση σε μία άλλη χώρα εκούσια ή ακούσια, με προσωρινή ή μόνιμη διάρκεια αποτελεί κοινωνικοπολιτικό φαινόμενο όλων των εποχών άλλοτε για λόγους οικονομικούς, κοινωνικούς ή πολιτικούς, ιδιαιτέρως κατά την παρούσα εξαιρετικά δύσκολη κοινωνικοοικονομική συγκυρία, και άλλοτε για λόγους εκπαιδευτικούς, όπως η φοίτηση σε πανεπιστήμια του εξωτερικού για προπτυχιακές ή μεταπτυχιακές σπουδές ανάλογα με την περίπτωση.
Στην παρούσα μελέτη εξετάζουμε την περίπτωση ενός αλλόγλωσσου Έλληνα μαθητή που φοιτά σε σχολείο ξένης χώρας (χώρα υποδοχής). Αρχικά θα επιχειρήσουμε να περιγράψουμε την αναμενόμενη επίδοση που θα έχει ο συγκεκριμένος μαθητής στο σχολείο της χώρας υποδοχής και στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε να συζητήσουμε και να αναλύσουμε τα αίτια αυτής της επίδοσής του στο σχολείο σε συνάρτηση με τα ειδικά χαρακτηριστικά και τις πρακτικές της οικογένειας, του σχολείου και του εκπαιδευτικού συστήματος εν γένει.
Περιγραφή της αναμενόμενης επίδοσης του μαθητή στο ξένο σχολείο
Υποθέτουμε ότι ένα ζευγάρι Ελλήνων εκπαιδευτικών, γονείς ενός παιδιού (αγοριού ή κοριτσιού) αποφασίζουν να μεταναστεύσουν είτε για εργασιακούς-οικονομικούς-βιοποριστικούς λόγους είτε για μεταπτυχιακές σπουδές σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στο εξωτερικό, αποφασίζουν να έχουν μαζί τους το παιδί τους, ας υποθέσουμε νηπιακής ηλικίας. Αποφασίζουν να πάρουν μαζί τους το παιδί με την πεποίθηση ότι η επιλογή αυτή δεν θα έχει αρνητικές συνέπειες στη σχολική επίδοσή του στο ξένο σχολείο, ούτε στη διαμόρφωση της ταυτότητάς του. Προκύπτει λοιπόν το ερώτημα: Ποια αναμένεται να είναι η επίδοση του αλλόγλωσσου Έλληνα μαθητή στο σχολείο της χώρας υποδοχής;
Μελετώντας την περίπτωση αυτή, κατά το πρώτο έτος παραμονής της ελληνικής οικογένειας σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα, καταρχήν, το παιδί θα φοιτήσει στο νηπιαγωγείο όπου φυσιολογικά θα αναπτύξει τις βασικές διαπροσωπικές επικοινωνιακές δεξιότητες, καθώς επίσης θα έρθει σε επαφή με τη ξένη γλώσσα, την προφορά και το λεξιλόγιο, μέσα από την καθημερινή επικοινωνία και συνύπαρξη με τους ξένους συνομηλίκους του (Σκούρτου, 2001). Άλλωστε η ηλικία του παιδιού είναι τέτοια ώστε η πρώτη-μητρική γλώσσα (Γ1) έχει αναπτυχθεί σε ικανοποιητικό βαθμό επηρεάζοντας θετικά και την ανάπτυξη της δεύτερης-ξένης γλώσσας (Γ2) .
Στο νηπιαγωγείο και στις δύο πρώτες τάξεις του δημοτικού στη ξένη χώρα, αναμένουμε οι βασικές διαπροσωπικές επικοινωνιακές δεξιότητες να αναπτυχθούν γρήγορα καθώς υποβοηθούνται από το περιβάλλον το οποίο είναι πλαισιακά ενδυναμωμένο και νοητικά μη απαιτητικό και ο μαθητής μαθαίνει ή εμπεδώνει καταρχήν αυτό που ήδη ξέρει (Τεταρτημόριο Α, Σκούρτου, 2001:243). Επομένως, το παιδί θα μπορεί να ανταποκριθεί με επιτυχία στις γνωστικές και γλωσσικές απαιτήσεις που του επιβάλει το κοινωνικό και εκπαιδευτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο θα ζει (Cummins, 2005) .
Με άλλα λόγια, η ηλικία του παιδιού, η φοίτησή του στο ξένο νηπιαγωγείο και στις πρώτες τάξεις του δημοτικού, όπου το εκπαιδευτικό περιβάλλον δεν είναι ιδιαίτερα απαιτητικό σε γλωσσικό και γνωστικό επίπεδο, δεν θα εμποδίσουν την ομαλή σχολική πορεία του μαθητή και την επίδοσή του. Παράλληλα, εάν δοθεί η απαιτούμενη πίστωση χρόνου στο μετανάστη μαθητή ως προς τη δεύτερη γλώσσα, με ταυτόχρονη συνεχή υποστήριξη και των δύο γλωσσών, δίνεται η ευκαιρία να επωφεληθεί από τη διγλωσσία (Σκούρτου, 2001:235).
Αιτιολόγηση της επίδοσης του παιδιού στο ξένο σχολείο
Από σχετικές έρευνες προκύπτει υψηλή στατιστική συνάφεια μεταξύ της κοινωνικής προέλευσης, επαγγελματικής και μορφωτικής κατάστασης των γονιών, και της αναμενόμενης σχολικής επίδοσης. Πρόκειται για ένα κοινωνικό φαινόμενο που συναντάμε κατά κανόνα στην εκπαιδευτική πραγματικότητα: τα παιδιά των μορφωμένων και κοινωνικά καταξιωμένων είναι άριστοι μαθητές, ενώ τα παιδιά των αγροτών, εργατών και τεχνιτών υστερούν σημαντικά στις σχολικές τους επιδόσεις (Φραγκουδάκη, 2001:105-106). Στην προκειμένη περίπτωση η οικογένεια κατατάσσεται κατά μία έννοια στην ανώτερη μορφωτική τάξη επιδρώντας θετικά στην πρόοδο του μαθητή.
Ένα άλλο δεδομένο που αναμένεται να επιδράσει θετικά στη μαθησιακή πορεία του παιδιού είναι η λεγόμενη κοινωνική ταξινόμηση η οποία προσδίδει στην προκειμένη περίπτωση ανωτερότητα στην κοινωνική τάξη των γονιών και επιβάλει αξιολογήσεις που συνοδεύουν το σύνολο της πολιτισμικής και γλωσσικής τους συμπεριφοράς. Ειδικότερα, σύμφωνα με τη θεωρία του Bourdieu, το πολιτισμικό κεφάλαιο του μικρού μαθητή περιέχει εμπειρίες, γνώσεις και δεξιότητες που αποκτά ωσμωτικά μέσα από την καθημερινή, αδιόρατη και ασυνείδητη μάθηση, ζώντας μέσα στο συγκεκριμένο οικογενειακό περιβάλλον, όπου οι γονείς του έχουν διάφορες πολιτισμικές ασχολίες και δραστηριότητες. Κατ’ αυτό τον τρόπο, τα παιδιά των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων μέσα από την οικογένεια αποκτούν φυσικά και αυθόρμητα γνώσεις και εξοικείωση με την παιδεία που διδάσκει ή προωθεί το σχολείο (Φραγκουδάκη, 2001:142-143). Η κουλτούρα λοιπόν του μαθητή είναι ταξικά προσδιορισμένη και αναμένεται να βρεθεί σε σχολείο με περιβάλλον πολιτισμικά οικείο του οποίου την κουλτούρα γνωρίζει σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας του επαγγέλματος και του μορφωτικού επιπέδου των γονιών του (δυτική παιδεία και κουλτούρα)• αυτό το δεδομένο μπορεί να εξασφαλίσει μια καλή σχολική επίδοση.
Συν τοις άλλοις, υποθέτουμε ότι η οικογένεια μεταναστεύει στη ξένη χώρα εκούσια. Διαθέτει λοιπόν υψηλή αυτοεκτίμηση και αυτοεικόνα ως προς την πολιτισμική και κοινωνικομορφωτική της προέλευση. Οι γονείς, εφόσον διαθέτουν πανεπιστημιακή μόρφωση και γνωρίζουν επαρκώς τη ξένη γλώσσα της χώρας υποδοχής (γνωστική ακαδημαϊκή γλωσσική ικανότητα), είναι δίγλωσσοι και δεν αντιμετωπίζουν δυσκολίες προσαρμογής και ένταξης, υποστηρίζοντας αντιστοίχως και το παιδί. Με λίγα λόγια, έχουν ένα ολοκληρωμένο σχέδιο μετανάστευσης βάσει του οποίου θα επιστρέψουν στην πατρίδα σε εύλογο χρονικό διάστημα. Αυτό σημαίνει ότι το παιδί μεγαλώνει μέσα σε κλίμα συναισθηματικής ασφάλειας με ταυτόχρονη ισχυρή υποστήριξη από τους γονείς για ομαλή και επιτυχή ένταξη στο εκπαιδευτικό σύστημα της άλλης/ξένης χώρας.
Εκτός σχολείου και εντός της οικογένειας, οι γονείς μπορούν να μιλάνε με ευχέρεια και τις δύο γλώσσες, μητρική και ξένη, ανάλογα με την επικοινωνιακή περίσταση. Αυτή η συχνή και άνετη εναλλαγή γλωσσικού κώδικα μπορεί να διευκολύνει την εκμάθηση και χρήση τόσο της μητρικής όσο και της δεύτερης, ξένης γλώσσας και να συμβάλει στην ανάπτυξη της διγλωσσίας μέσα από τη μεταφορά στοιχείων από τη μία γλώσσα στην άλλη. Εξίσου σημαντική για την καλή σχολική επίδοση του μαθητή θα είναι και η ενασχόληση των ίδιων των γονιών με την καθημερινότητα και πρόοδο του παιδιού στο σχολείο, όντας μάλιστα και οι ίδιοι εκπαιδευτικοί. Μια συστηματική λοιπόν επαφή με το περιβάλλον του σχολείου, η επικοινωνία και συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς του παιδιού προϋποθέτει και ταυτόχρονα υποδηλώνει ότι η οικογένεια, δηλ. οι γονείς-μετανάστες, αναγνωρίζουν τον ισότιμο ρόλο γονέων και εκπαιδευτικών από κοινού στη σχολική επίδοση του παιδιού. Με αυτό τον τρόπο, η συμβολή των γονέων-μεταναστών στη διατήρηση της συνέχειας μεταξύ σχολικού και εξωσχολικού περιβάλλοντος θα μπορέσει να ενισχύσει τη γνωστική ανάπτυξη του παιδιού (Χρηστίδου-Λιοναράκη, 2001:168).
Επίσης, η επαφή της οικογένειας με τη διαφορετική, ξένη κουλτούρα θα επηρεάσει τη διαμόρφωση της ταυτότητας του μαθητή χωρίς όμως να απειλείται η αρχική του πολιτισμική προέλευση και ταυτότητα. Σύμφωνα με τη Zeroulou (2005), η θέση των γονέων στη χώρα προέλευσης, η μεταναστευτική τους εμπειρία, ο τρόπος ζωής, τα εκπαιδευτικά τους πρότυπα είναι αλληλένδετοι παράγοντες που δύνανται να επηρεάσουν τη σχολική επίδοση του παιδιού. Οι διαδικασίες, λοιπόν, επαγγελματικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ένταξης της οικογένειας φαίνονται να είναι ευνοϊκές στην προκειμένη περίπτωση ή αλλιώς προνομιακές για τη σχολική πορεία του αλλόγλωσσου μαθητή.
Συμπεράσματα
Από τα παραπάνω προκύπτει, λοιπόν, ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση μετανάστευσης η κοινωνική τάξη, το γλωσσικό και πολιτισμικό υπόβαθρο της οικογένειας και το υψηλό επίπεδο αυτοεκτίμησης μπορούν να επηρεάσουν θετικά τη σχολική επίδοση του αλλόγλωσσου Έλληνα μαθητή. Επίσης, γίνεται σαφές ότι ενδεχόμενες δυσκολίες, προβλήματα και περιορισμοί ή αποκλεισμοί στο περιβάλλον του σχολείου περιορίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό επιτρέποντας με αυτό τον τρόπο την ομαλή σχολική πορεία και πρόοδο του παιδιού στη ξένη χώρα. Με άλλα λόγια, η θετική αλληλεπίδραση σχολείου–οικογένειας, η αναμενόμενη συνεργασία γονέων και εκπαιδευτικών δεν θα εμποδίσουν την καλή σχολική επίδοση.
Επομένως, το κατάλληλο σχολικό περιβάλλον εάν προωθήσει παιδαγωγικές πρακτικές και μεθόδους διαπολιτισμικού χαρακτήρα, σε συνδυασμό με ένα ευνοϊκό γλωσσικά, πολιτισμικά άρα και κοινωνικά οικογενειακό περιβάλλον, θα επιτρέψουν και θα διασφαλίσουν την καλή σχολική επίδοση του αλλόγλωσσου μαθητή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Σκούρτου Ε. (2001). Διγλωσσία, Διδασκαλία Δεύτερης Γλώσσας. Στους Δραγώνα Θ., Σκούρτου Ε. & Φραγκουδάκη Α.: Εκπαίδευση: Πολιτισμικές Διαφορές και Κοινωνικές Ανισότητες. Κοινωνικές Ταυτότητες/Ετερότητες-Κοινωνικές Ανισότητες, Διγλωσσία και Σχολείο, Τόμος Α’. Πάτρα: ΕΑΠ.
Φραγκουδάκη Α. (2001). Η Κοινωνική Ανισότητα στην Εκπαίδευση. Στους Δραγώνα Θ., Σκούρτου Ε. & Φραγκουδάκη Α.: Εκπαίδευση: Πολιτισμικές Διαφορές και Κοινωνικές Ανισότητες. Κοινωνικές Ταυτότητες/Ετερότητες-Κοινωνικές Ανισότητες, Διγλωσσία και Σχολείο, Τόμος Α’. Πάτρα: ΕΑΠ.
Χρηστίδου-Λιοναράκη Σ. (2001). Σχολείο Ανοικτό στην Κοινωνία. Στους Ανδρούσου Αλ., Ασκούνη Ν., Μάγος Κ. & Χρηστίδου-Λιοναράκη Σ.: Εκπαίδευση: Πολιτισμικές Διαφορές και Κοινωνικές Ανισότητες. Εθνοπολιτισμικές Διαφορές και Εκπαίδευση, Τόμος Β’. Πάτρα: ΕΑΠ.
Cummins J., (2005). Ταυτότητες υπό διαπραγμάτευση: Εκπαίδευση με σκοπό την Ενδυνάμωση σε μια Κοινωνία της Ετερότητας, μτφ Αργύρη Σουζάνα, Αθήνα: ΕκδόσειςGutenberg.
Zeroulou Z. (2005). Η σχολική επιτυχία των παιδιών μεταναστών: Τα αποτελέσματα μιας προσέγγισης που λαβαίνει υπόψη την κινητοποίηση, μτφ. Φραγκουδάκη Α. στα Παράλληλα κείμενα για τη Θ.Ε. ΕΚΠ 60. Πάτρα: ΕΑΠ.
Λέξεις-κλειδιά: χώρα υποδοχής, σχολική επίδοση, μετανάστευση, διγλωσσία, αλλόγλωσσος μαθητής, κοινωνική ταξινόμηση, πολιτισμικό κεφάλαιο, κουλτούρα
