Εχοντας ολοκληρώσει το τρίπτυχο αφιέρωμα στην Τεχνητή Νοημοσύνη (Τ.Ν.), τη Ρομποτική και τη Βιοκυβερνητική, σκεφτήκαμε να παρουσιάσουμε σήμερα 6 βιβλία γύρω από αυτές τις επιστήμες, που θεωρούνται πλέον «κλασικά» και κυκλοφορούν εδώ και χρόνια άψογα μεταφρασμένα στα ελληνικά.
Η επιλογή μας βασίστηκε αφενός στη βαρύτητα και την πρωτοτυπία των ιδεών που αναπτύσσονται στα συγκεκριμένα βιβλία και αφετέρου στην καθολικά αναγνωρισμένη επιτυχία τους τόσο στο ειδικό όσο κυρίως στο μη ειδικό αναγνωστικό κοινό.
James Gleick, «Η πληροφορία – Η ιστορία, η θεωρία, ο χείμαρρος»
μτφρ. Γιώργος Κυριακόπουλος, επμ. Θ. Γραμμένος, εκδ. «Τραυλός», σελ. 749
Ο Τζέιμς Γκλέικ είναι ένας επιτυχημένος συγγραφέας επιστημονικών βιβλίων για το μη ειδικό αναγνωστικό κοινό. Κέρδισε επάξια την παγκόσμια φήμη και αναγνώριση πριν από πολλά χρόνια με το βιβλίο του «Χάος: μια νέα επιστήμη». Το βιβλίο «Η πληροφορία: η ιστορία, η θεωρία, ο χείμαρρος», η επόμενη διεθνής επιτυχία του, είναι καρπός επταετούς ιστοριογραφικής έρευνας που εστίασε τόσο στην εξέλιξη των ιδεών όσο και στα πρόσωπα που έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πληροφορική επανάσταση καθώς και στην Επιστήμη των Υπολογιστών που προέκυψε από αυτή τη μεγάλη γνωσιολογική και τεχνολογική επανάσταση.
Οι ανθρώπινοι πολιτισμοί από την αρχή της εμφάνισής τους χρησιμοποίησαν και επινόησαν τεχνολογίες της «πληροφορίας» χωρίς να το γνωρίζουν: από τις προϊστορικές σπηλαιογραφίες και τα «ομιλούντα τύμπανα» της Αφρικής μέχρι την επινόηση της συμβολικής γραφής και της αλφαβητικής γλώσσας.
Και ο Γκλέικ αφηγείται σε αυτό το συναρπαστικό χρονικό πώς αυτή η μη συνειδητή τεχνολογία της πληροφορίας μετατράπηκε σταδιακά σε επιστήμη της πληροφορικής και στη σημερινή παντοκρατορία της τεχνολογίας των υπολογιστικών-διαδικτυακών συστημάτων.
Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου είναι μια ιστορική ανασυγκρότηση της σύγχρονης πληροφορικής επανάστασης με εκτενή αναφορά στους πρωταγωνιστές της, τον Τσαρλς Μπάμπατζ, εκκεντρικό εφευρέτη του πρώτου μεγάλου μηχανικού υπολογιστή, την Αντα Μπάιρον, κόρη του μεγάλου ποιητή η οποία οραματίστηκε τις πρώτες υπολογιστικές μηχανές, αλλά και σε πρωτοπόρους επιστήμονες όπως ο Σάμουελ Μορς, ο Αλαν Τιούρινγκ και ο Κλοντ Σάνον, που με την ιδιοφυή σκέψη τους διαμόρφωσαν τη σύγχρονη θεωρία και τεχνολογία της πληροφορίας.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πολυάριθμες σελίδες που αφιερώνονται στην αποφασιστική συμβολή των δύο αδιαμφισβήτητων πρωταγωνιστών της πληροφορικής και της υπολογιστικής επανάστασης, του Κλοντ Σάνον και του Αλαν Τιούρινγκ. Διαφωτίζοντας τη ζωή και τη σκέψη τους ο συγγραφέας καταφέρνει να αναδείξει την καινοτομία των ιδεών τους, που προέκυψαν από τη στενότατη διασύνδεση και τη διαρκή αλληλεπίδραση της υπολογιστικής μαθηματικής θεωρίας με τη σύγχρονη τεχνολογία της πληροφορίας.
Δύσκολα θα έβρισκε κανείς έναν καλύτερο οδηγό για την κατανόηση των εξελίξεων στην επιστημονική σκέψη που οδήγησαν στη νέα -ψηφιακή, διαδικτυακή και ρομποτική, ταυτόχρονα- εποχή μας.
Herbert A. Simon, «Οι επιστήμες του τεχνητού»
μτφρ. Βασίλης Μανιμάνης, εκδ. «Σύναλμα», σελ. 317
Το βιβλίο «Οι επιστήμες του τεχνητού» υπογράφει ένας περίεργος οικονομικός επιστήμονας, μάλιστα, βραβευμένος το 1978 με Νόμπελ Οικονομικών. Ο Χέρμπερτ Σάιμον θεωρείται ένας από τους θεμελιωτές αλλά και τους πιο πρωτότυπους στοχαστές της υπολογιστικής προσέγγισης όχι μόνο στην τεχνητή νοημοσύνη αλλά και, ευρύτερα, στη γνωσιακή ψυχολογία της ανθρώπινης κοινωνικής συμπεριφοράς.
Αμέσως μετά τη δημοσίευσή του αυτό το μικρό βιβλίο αναγνωρίστηκε διεθνώς ως «κλασικό» χάρη στη γοητευτική αλλά αυστηρή παρουσίαση των νέων τότε ιδεών του υπολογιστικού σχεδιασμού νοημόνων τεχνημάτων.
Δεν πρόκειται, ωστόσο, για ένα πανεπιστημιακό εγχειρίδιο πληροφορικής ή επιστήμης υπολογιστών. Είναι, αντίθετα, ένα εύληπτο κείμενο που παρουσιάζει συστηματικά την πρωτότυπη φιλοσοφική και επιστημονική προσέγγιση αυτού του μεγάλου οραματιστή της νέας διαδικτυακής κοινωνίας που θα υλοποιηθεί μέσω των νοημόνων συστημάτων και των νέων υπολογιστικών «τεχνημάτων».
Το βιβλίο προέκυψε από μια σειρά πολύ σημαντικών διαλέξεων που ο Σάιμον έδωσε το μακρινό 1968 στο ΜΙΤ (το περίφημο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης), που εκείνη την εποχή ήταν το σημαντικότερο διεθνώς πανεπιστημιακό κέντρο για την έρευνα της Τ.Ν.
Ωστόσο, οι διαλέξεις (και συνεπώς το βιβλίο) δεν απευθύνονταν μόνο στο ειδικό κοινό που εργαζόταν στο ΜΙΤ, αλλά στο ευρύτερο μορφωμένο κοινό. Με άλλα λόγια, είχαν επιμορφωτικό και προπαγανδιστικό χαρακτήρα. Στόχευαν στην εξοικείωση με τις καινοφανείς τότε ιδέες της υπολογιστικής σκέψης που έκτοτε θα κυριαρχήσουν στις επιστήμες του τεχνητού (και όχι μόνο).
Roger Penrose, Σκιές του νου
μτφρ. Αργύρη Κλαδούχου, επμ. Ν.Ταμπάκης, εκδ. «Γκοβόστη», σελ. 560
Γραμμένο από έναν από τους διασημότερους Βρετανούς μαθηματικούς και θεωρητικούς φυσικούς σε μια γλώσσα εύληπτη για τον μη ειδικό αναγνώστη, το «Σκιές του νου» παρουσιάζει με τρόπο γοητευτικό τις πιο σημαντικές εξελίξεις στην επιστήμη των υπολογιστών και της Τ.Ν. αλλά και της κβαντικής φυσικής, χωρίς να παραλείπει τις νέες κατακτήσεις των επιστημών του εγκεφάλου. Η λεπτομερής αναφορά σε όλες αυτές τις επιστήμες δεν εξυπηρετεί μόνο την ανάγκη να εξοικειωθεί και να ενημερωθεί ο αναγνώστης για τις τελευταίες επιστημονικές εξελίξεις, αλλά γίνεται και για σκοπούς πολεμικής. Στόχος του βιβλίου είναι η αμιγώς υπολογιστική και ψηφιακή προσέγγιση της ανθρώπινης νόησης. Μεγάλο μέρος του βιβλίου είναι μια κατά μέτωπο επίθεση στην παραδοσιακή Τ.Ν. και στην απλοϊκή εικόνα του ανθρώπινου νου που αυτή υιοθετεί.
Για τον συγγραφέα, το αίνιγμα του ανθρώπινου νου και της συνείδησης μπορεί να επιλυθεί μόνο μέσω μιας συνδυασμένης νευροβιολογικής και κβαντικής προσέγγισης. Πράγματι, στις σελίδες του θα βρει ο αναγνώστης όλες τις πληροφορίες που χρειάζεται για να κατανοήσει γιατί ο Ρότζερ Πένροουζ ένιωσε την ανάγκη να προτείνει τη ρηξικέλευθη θεωρία του περί κβαντικού εγκεφάλου και νου.
Η συστηματική επίθεση στην κυρίαρχη σήμερα προσέγγιση του νου από την Τ.Ν. αποσκοπεί στην επίτευξη ενός ρητά διατυπωμένου στόχου: τη δημιουργία ενός νέου διεπιστημονικού πεδίου έρευνας όπου οι κατακτήσεις της νευροεπιστήμης θα ερμηνεύονται και θα εμπλουτίζονται από μια νέα κβαντική προσέγγιση των εγκεφαλικών διεργασιών και των νοητικών φαινομένων, ειδικότερα της ανθρώπινης συνείδησης. Για να μπορέσει όμως η μικροφυσική, όπως ελπίζει ο συγγραφέας, να συνεισφέρει σε μια νέα εξήγηση της ανθρώπινης συνείδησης, οφείλει προφανώς να απαλλαγεί από πολλές κλασικές προκαταλήψεις και εμμονές της. Και ο Πένροουζ με αυτό το ενδιαφέρον βιβλίο του συμβάλλει στην αναγκαία ανατροπή πολλών καλά εδραιωμένων μεταφυσικών και επιστημονικών προκαταλήψεων, που αποτελούν πλέον τροχοπέδη για την πρόοδο της επιστημονικής γνώσης.
Paul E. Ceruzzi, «Ιστορία της υπολογιστικής τεχνολογίας. Από τον ENIAC έως το Διαδίκτυο»
μτφρ. Ν. Μυριαγκού, Κ. Πάπαρη και Ε. Χατζημιχάλη, εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 495
Πρόκειται για ένα αξιόλογο εκλαϊκευτικό βιβλίο που παρουσιάζει συστηματικά την ιστορία και τις βασικές καινοτομίες της υπολογιστικής τεχνολογίας από την ανάπτυξη του ENIAC (του πρώτου ηλεκτρονικού ψηφιακού υπολογιστή) ώς το χρηματιστηριακό κραχ των εταιρειών «.com».
Ο συγγραφέας οικοδομεί την αφήγησή του πάνω σε πέντε κομβικά ιστορικά σημεία: τον μετασχηματισμό του υπολογιστή στα τέλη της δεκαετίας του 1940 από εξειδικευμένο επιστημονικό όργανο σε εμπορικό προϊόν, την εμφάνιση των πρώτων μικρών υπολογιστικών συστημάτων στα τέλη της δεκαετίας του 1960, την έναρξη της εποχής του προσωπικού υπολογιστή τη δεκαετία του 1970, την εξάπλωση των δικτύων μετά το 1985 και, τέλος, την εδραίωση του Διαδικτύου κατά την περίοδο 1995-2001. Παρουσιάζοντας εξαντλητικά αυτές τις πέντε σημαντικές τεχνολογικές καινοτομίες, ο συγγραφέας δεν παραλείπει ούτε αποφεύγει να εξετάσει τις κοινωνικοοικονομικές τους συνέπειες.
Για παράδειγμα, πραγματεύεται την αντιμονοπωλιακή αγωγή κατά της Microsoft, την άνοδο και την πτώση των εταιρειών «.com», την έλευση του λογισμικού ανοιχτού κώδικα, τον καθοριστικό ρόλο της IBM στις οικονομικές, τεχνολογικές εξελίξεις, καθώς και τις κοινωνικές συνέπειες της δημιουργίας του Διαδικτύου. Μόνο παρακολουθώντας τη συνολική ιστορική εξέλιξη και τις βαθύτατες αλλαγές στον σχεδιασμό των υπολογιστικών μηχανών και των νέων πληροφοριακών δικτύων μπορεί κανείς να κατανοήσει τις δυνατότητες αλλά και τα προβλήματα που δημιουργεί στην ανθρωπότητα η μη αντιστρέψιμη πλέον είσοδος στην ψηφιακή εποχή και την πρωτόγνωρη εικονική πραγματικότητα.
Κοντολογίς, το βιβλίο του Τσερούτσι αποτελεί την πλέον έγκυρη και ταυτόχρονα καθηλωτική ιστορία της σύγχρονης υπολογιστικής ψηφιακής τεχνολογίας.
Marvin Minsky, «Η κοινωνία της νόησης- Αναλύοντας την αρχιτεκτονική του ανθρώπινου νου»
μτφρ. Μυρτώ Αντωνοπούλου και Σπύρος Μανουσέλης, εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 670
Τον Νου ως πολυεπίπεδη κοινωνική οργάνωση περιγράφει σε αυτό το βιβλίο ο Μάρβιν Μίνσκι, ένας από τους αναμφισβήτητους πατέρες και μεγάλους ανανεωτές της Τεχνητής Νοημοσύνης. Ως αυτόνομος ερευνητικός κλάδος η Τ.Ν. αρχίζει να υπάρχει από το 1956.
Την επόμενη δεκαετία (1956-1966), στο περιθώριο των «παραδοσιακών» θετικών επιστημών, η Τεχνητή Νοημοσύνη θα συγκροτήσει το επιστημονικό της πρόγραμμα με στόχο την κατασκευή ενός υπολογιστή ικανού να λειτουργεί ως «καθολικός λύτης προβλημάτων».
Πολύ σύντομα, όμως, πρώτος ο Μίνσκι θα συνειδητοποιήσει τις ανυπέρβλητες δυσκολίες και τα αδιέξοδα αυτής της αφηρημένης αλγοριθμικής προσέγγισης.
Ετσι, με τις πρωτοποριακές έρευνές του θα ανοίξει τον δρόμο για τη δεύτερη περίοδο της Τ.Ν. (1966-1975). Θα προτείνει μια πιο ρεαλιστική και λιγότερο αφηρημένη προσέγγιση που σύντομα θα οδηγήσει στις πρώτες εντυπωσιακές τεχνολογικές καινοτομίες στα υπολογιστικά συστήματα.
Ομως, παρά τις προόδους, οι υπολογιστές παρέμεναν ενοχλητικά ηλίθιοι: ικανοί να κάνουν με απίστευτη ταχύτητα μαθηματικούς υπολογισμούς ή να παίζουν σκάκι σε επίπεδο μετρ, αλλά εντελώς ανίκανοι να αποκτήσουν στοιχειώδεις ανθρώπινες ικανότητες, όπως π.χ. να μιλάνε ή να επιδεικνύουν κοινό νου.
Στην προσπάθειά τους να προικίσουν τους υπολογιστές με «κοινό νου», ο Μίνσκι και η σχολή του θα εισαγάγουν τα αναπαραστατικά μοντέλα των Πλαισίων (Frames) και των Γραμμών Γνώσης (Κnowledge Lines ή Κ-Lines).
Μια ρηξικέλευθη, τότε, προσέγγιση που θα οδηγήσει στην τρίτη περίοδο της Τ.Ν. (1976 -2000) και στην τεχνολογία των σημερινών έμπειρων συστημάτων.
Η θεμελιώδης ιδέα ήταν ότι η νοημοσύνη δεν παράγεται από κάποια μεμονωμένα ή εξειδικευμένα «κέντρα» αλλά από την αυτοοργάνωση και τη συνεργασία ενός μεγάλου αριθμού επιμέρους μονάδων που, από μόνες τους, είναι εντελώς ανόητες!
Αυτή τη νέα θεωρία για την ανάδυση του νου από μια κοινωνία εντελώς «ανόητων» υποσυστημάτων παρουσιάζει ο Μίνσκι στο παρόν βιβλίο: ένα πολύπλοκο μωσαϊκό από 30 κεφάλαια, καθένα από τα οποία περιγράφει κάποιες θεμελιώδεις λειτουργίες του ανθρώπινου νου και το πώς αυτές θα μπορούσαν ενδεχομένως να προσομοιωθούν στην αρχιτεκτονική των νέων υπολογιστικών μηχανών.
Douglas Hofstadter-Daniel Dennett, «Το εγώ της νόησης- Φαντασίες και στοχασμοί για τον εαυτό και την ψυχή»
μτφρ. Μυρτώ Αντωνοπούλου, επμ. Σπύρος Μανουσέλης, εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 568
Τι είναι η νόηση; Ποιος είμαι εγώ; Μπορούν οι μηχανές να σκέφτονται; «Οποιος επιχειρεί να αντιμετωπίσει αυτά τα ερωτήματα», ομολογούν οι συγγραφείς, «προσκρούει σε ένα τείχος αβεβαιοτήτων. Πρόθεσή μας είναι να τις αποκαλύψουμε και να τις διαφωτίσουμε […]».
Το «Εγώ της νόησης» είναι ένα βιβλίο που έχει σχεδιαστεί σκοπίμως για να προκαλέσει, να ενοχλήσει και να δημιουργήσει σύγχυση σε όσους επιμένουν να σκέφτονται απλοϊκά· θέλει να κάνει αλλόκοτο αυτό που είναι προφανές και, ίσως, προφανές αυτό που είναι αλλόκοτο.
Πρόκειται για μια ανθολογία είκοσι επτά εκπληκτικών κειμένων γραμμένων από διάσημους επιστήμονες, φιλοσόφους και λογοτέχνες, καθένας από τους οποίους διερευνά μια θεμελιώδη πτυχή της νοητικής μας ζωής και των αμφίδρομων σχέσεων του σώματος ή του υπολογιστή με τον νου. Το κάθε κείμενο συνοδεύεται από ένα εμβριθές και διαφωτιστικό σχόλιο των επιμελητών, Ντάγκλας Χόφσταντερ και Ντάνιελ Ντένετ. Ο πρώτος θεωρείται μια από τις μέγιστες αυθεντίες της υπολογιστικής και γνωσιακής επιστήμης, ενώ ο δεύτερος είναι ο πιο επιφανής Αμερικανός εκπρόσωπος της σύγχρονης φιλοσοφίας του νου.
Τα κείμενα που συγκροτούν αυτή τη μοναδική ανθολογία επιλέχθηκαν επειδή διερευνούν μια σειρά από προαιώνια και δυσαπάντητα ερωτήματα: τι είναι και πώς παράγεται ο νους, τι συμβαίνει όταν σκεφτόμαστε κάτι και σε τι ακριβώς αναφέρεται η προσωπική αλλά και άκρως αινιγματική αντωνυμία «Εγώ»;
Γνωρίζοντας εξ αρχής ότι δεν μπορούν να προσφέρουν -ούτε στον εαυτό τους ούτε στους αναγνώστες- οριστικές απαντήσεις, οι συγγραφείς «αρκούνται» στο κάθε άλλο παρά εύκολο έργο της επιστημονικής χαρτογράφησης ή, έστω, της ιχνηλασίας της νέας και απατηλά οικείας «νοολογικής ηπείρου».
Ετσι, αυτά τα είκοσι επτά κείμενα και τα σχόλια που τα συνοδεύουν συνθέτουν ένα απολαυστικό «συμφωνικό» έργο, φτιαγμένο όχι με νότες αλλά με τις πιο λεπτές και αινιγματικές ιδέες που το ανθρώπινο νοητικό «όργανο» μπόρεσε να παραγάγει στην ιστορία του.
